Rozwój społeczny to nie tylko ciąg zmian zachodzących w psychice dziecka. Należy określić, od czego zależy ten rozwój, jakim wpływom podlega, jakie zjawiska i procesy zachodzące w otoczeniu dziecka są przyczyną składających się na niego zmian osobowościowych.
Każde dziecko w trakcie rozwoju społecznego przejawia wiele form zachowania, które można uznać za aspołeczne. „Zaburzenia to wady rozwojowe, poważne wahania tempa i rytmu procesu rozwojowego dzieci”[W. Okoń 1996]:329]. W rzeczywistości zachowania te mają ogromne znaczenie w procesie uspołecznienia. Zaburzenia te są spowodowane przede wszystkim przez nieprawidłowe oddziaływania środowiska wychowawczego, rodzinę, przedszkole. Rodzina może być najwcześniejszym źródłem negatywnych doświadczeń dziecka zarówno uczuciowych, jak i społecznych.
Gdy dziecko wychowuje się w atmosferze niepokoju, kłótni, oziębłości uczuciowej, a nawet wzajemnych niechęci lub nienawiści między członkami rodziny, gdy staje się przedmiotem przetargów dorosłych, jego równowaga emocjonalna zostaje zakłócona, a dominującym uczuciem jest niepewność, zagrożenie, zatrwożenie. Obserwujemy wielokrotnie dzieci spragnione bliskich kontaktów z dorosłymi lub z dzieckiem. Potrzebę uczucia objawiają one przez nadmierną „przylepność”, ciągłe zwracanie na siebie uwagi przez zachowanie infantylne, stałe szukanie pomocy w sytuacjach kiedy wymagamy od nich samodzielności. Dzieci te zazwyczaj są pogodne, beztroskie, nie mają poczucia obowiązku, potrzeby uczenia się. W szkole zachowują się jak w przedszkolu, w czasie lekcji chcą się bawić, nie podporządkowują się rygorom i wymaganiom, chcą robić to, na co mają ochotę w danej chwili, a nie to, czego się od nich wymaga. Takie zachowanie powoduje, że dziecko nie korzysta w pełni z zajęć. Naturalnym skutkiem poza konsekwencjami w postaci uwag, są braki i opóźnienia w nabywaniu wiadomości i umiejętności. Niewłaściwa atmosfera w domu i niekorzystne cechy osobowości rodziców mogą stać się przyczyną nieśmiałości, lękliwości
i zahamowania. Dziecko unika lub ogranicza kontakty z innymi dziećmi, czując się stale zagrożone i trzeba długoletniego czasu, aby tę nieufność przezwyciężyć.
Zaburzenia emocjonalne, a tym samym nieprawidłowe zachowanie się dziecka mogą być wywołane nieprawidłowym procesem wychowawczym. Najczęściej spotykamy w rodzinach wychowanie niekonsekwentne. Wychowanie to, mające swe źródło w sprzecznym postępowaniu każdego
z rodziców, wprowadza dziecko w stan niepewności, nigdy nie wie ono jak będzie oceniane i jak właściwie należy postępować. Stopniowo uczy się takich form zachowania, które pozwalają mu na lawirowanie pomiędzy rodzicami i wygrywanie każdej sytuacji na swoją korzyść. Ten tak niekiedy pozytywnie oceniany „spryt życiowy” jest sygnałem nieprawidłowego kształtowania się osobowości dziecka. Nierzadko niekonsekwencja wychowawcza dorosłych doprowadza do tego, że dziecko staje się osobą decydującą w rodzinie.
Przy bezradności wychowawczej rodziców i ich rezygnacji dochodzi do wychowania nadmiernie liberalnego, które „charakteryzuje stosunkowo słabe nasilenie błędów i mniejszy ich zakres. Całokształt życia dziecka jest ustawiony w zasadzie prawidłowo”[H. Spionek 1981]:56] Dzieci wychowywane w tym systemie nie są zdolne do podporządkowania się regułom panującym w określonej grupie społecznej. Stwarza to sytuacje dla dziecka trudne, konfliktowe, w których zdane jest na własne siły nie znajdując oparcia w biernych i chwiejnych rodzicach. Wywołuje to szereg nieprawidłowych zachowań (opór, bunt, agresja), których przyczyną jest lęk, nieufność i brak poczucia bezpieczeństwa. Gdy liberalizm rodziców jest wynikiem ich wygodnictwa, obojętności i oziębłości uczuciowej, wówczas może on doprowadzić do poważnych zaburzeń emocjonalnych i trudności
w przystosowaniu się do wymagań otoczenia, które odbiera jako skierowane przeciwko niemu. Dzieci te stają się zamknięte w sobie, nieufne, przybierają postawy obronne, a czasami nawet atakują. W wielu przypadkach obserwujemy wycofanie się z kontaktów z dorosłymi, czy z rówieśnikami, samotnictwo, obniżenie aktywności i smutek.
Trzecim wadliwym rodzajem procesu wychowawczego jest wychowanie rygorystyczne. ,,Bywa spowodowane postawą nadmiernej koncentracji na dziecku, połączonej z dużymi wymaganiami egzekwowanymi w sposób bezwzględny, a przy agresywnych cechach osobowości – w sposób nawet brutalny”.[H. Nartowska 1980]:134] Są dzieci, które podporządkowują się całkowicie temu systemowi – zatracają spontaniczność i indywidualność działania, stają się bierne, bez inicjatywy, nierzadko zahamowane
i oczekujące, by ktoś nimi pokierował , inne natomiast, znalazłszy się poza zasięgiem wpływu rodziców gwałtownie wyładowują nagromadzoną
i hamowaną w domu energię. Stają się niesforne, niepodporządkowanie, często przekorne, gdyż chcą wypróbować własne siły i możliwości. Nie liczą się z niczym, nabierają poczucia bezkarności. Wobec rówieśników stosują rygorystyczne metody działania, które zaobserwowały w domu, chcąc ich podporządkować swojej woli, bywają agresywne, a nawet bezwzględne. Jeżeli rygorystyczne wychowanie łączy się z brakiem uczuć ze strony rodziców, oziębłością wytwarza się w dziecku silnie zakorzeniona postawa lękowa. Zachowanie dzieci charakteryzuje się zahamowaniem, nieśmiałością, ciągłym napięciem emocjonalnym i nieumiejętnością nawiązywania kontaktów związanych z obawą, że nie spełni oczekiwań, że zostanie skrytykowane lub ukarane.
Najczęściej spotykanym zaburzeniem procesów nerwowych jest nadpobudliwość. Nadpobudliwość ujawnia się również w sferze emocjonalnej. Reakcje uczuciowe są gwałtowne i niewspółmierne do bodźców. Dzieci nadpobudliwe są impulsywne, łatwo wpadają w złość, bywają wtedy agresywne lub obrażają się. Pozytywne uczucia tj. radość
i uczucie sympatii, zaciekawienia, również uzewnętrzniane są w sposób gwałtowny i hałaśliwy.
Zachowanie dzieci zahamowanych jest przeciwieństwem zachowania się dzieci nadpobudliwych. Nadmierne spokojne, nieśmiałe lękliwe, unikają silniejszych bodźców i wycofują się z kontaktów społecznych, wykazują brak samodzielności i zaradności. Najczęściej zahamowanie jest rezultatem wadliwego wychowania, a przede wszystkim postaw rodzicielskich. Ważnym zadaniem jest stopniowe włączanie tych dzieci w życie grupy, tak aby ich kontakty z rówieśnikami były możliwie pozytywne. Dzieci zahamowane są często zdolne i twórcze, chociaż robią ,,złe wrażenie”. Ich nadmierna wrażliwość może być bazą do wykształcenia pozytywnych cech osobowości – o ile tylko prawidłowo pokierujemy ich wychowaniem, wzmocnimy odporność psychiczną i przekonamy, że świat nie jest ,,straszny”. Prowadzone z dziećmi działania wyrównawcze nie od razu dadzą oczekiwane wyniki. Nie rezygnujemy z nich jednak, licząc na to, że ,,dziecko z tego samo wyrośnie”. Im wcześniej zapewnimy dziecku wykazującemu zaburzenia rozwojowe właściwą terapię wychowawczą – tym skuteczniejsze będą nasze zabiegi – tym łatwiej uzyskamy poprawę. ,,Trudno sobie wyobrazić wychowanie bez określonych, stałych oddziaływań rodzicielskich, stosowania metod, których celem jest realizacja ideału wychowawczego, ukształtowania prospołecznych zachowań u dziecka czy wdrażanie go do wykonania powierzonych zadań”[D. Borecka – Biernat 1992]:125].
Bożena Pawluś